Schilderijen Schoonmaken Atelier Boeijink, Boekel, Van der Knaap Schilderijenrestauratie te Haarlem

Het vernis verwijderen bij schilderijen


Het verwijderen van een vernislaag is, ondanks de vele middelen die ons ter beschikking staan, een van de meest risicovolle handelingen in het restauratievak. Er zijn methodes om dit risico van te voren zo te minimaliseren dat een vernisafname niet een "avontuurlijke" onderneming wordt. Echter is het noodzakelijk om tijdens de werkzaamheden bij elke handeling zeer alert te zijn en wanneer noodzakelijk de behandeling te stoppen of van methode te veranderen.

Vernissen vergelen, craqueleren, creperen, desïntegreren, veranderen chemisch of mechanisch aan het oppervlak zoals blauwe waas, blooming, matheid waardoor de toegankelijkheid en de leesbaarheid van het tafereel worden verstoord. De overweging om een vernislaag te verwijderen en te vervangen voor een nieuwe laag wordt bepaald door de conditie van de laag en de mate van verstoring.
Soms dient een vernislaag te worden weggenomen bijvoorbeeld omdat er problemen zijn met de verflaag. Over het algemeen is het besluit voor een vernisafname vanuit een esthetische overweging genomen.
Bij enkele vernisproblemen volstaat het, wanneer het vernis nog niet storend vergeeld is, met een kleine handeling de storende elementen te minimaliseren.

Verwijderen van een vergeelde vernislaag
Een vergeelde vernislaag bij aanvang van een vernisafname.
Minder transparante vernislaag, een crepering van het vernis
Verniscreperingen zijn zichtbaar als witte minder transparante plekken.
Blauwe waas, een aantasting van het oppervlak van de vernislaag door vocht
Een blauwe waas is zichtbaar als blauwe olievlekachtige plekken.
 Loskomen (desintegratie) van de vernislaag
Het loskomen van de vernislaag is zichtbaar als grijze, minder transparante plekken.
Vergeelde vernissen verminderen de transparantie, de kleurhelderheid, de toon- en kleurcontrasten, de nuances en de detaillering van het tafereel. Deze effecten veroorzaken een verlies aan ruimtelijkheid en diepte, het geheel wordt vlakker en monotoner, het tafereel is daardoor minder toegankelijk.


De vernisafname

Bij een vernisafname is het de bedoeling dat een vernislaag wordt verwijderd en een nieuwe laag wordt aangebracht. De huidige, meest toegepaste techniek, is het vloeibaar maken van de vernislaag met behulp van oplosmiddelen zodat de laag kan worden afgenomen. Dit dient te worden gedaan zonder dat de verflaag wordt aangetast, de keuze van methode is daarom logischerwijs die van de mildst mogelijke.
De toplaag bij de verflaag van veel schilderijen is de finishing touch van de kunstenaar, de laatste detaillering is aangebracht meestal in dunne verftoetsen en verflagen (glacis). Bij olieverf bevindt zich in de verdunner voor de verf van de detaillering meestal een deel vernis, dit maakt de laag gevoelig voor de oplosmiddelen die bij het verwijderen van vernislagen worden toegepast.

Er zijn vernislagen die in een later stadium door anderen dan de kunstenaar op een ongevernist schilderij zijn aangebracht, echter wordt dit als onethisch beschouwd omdat de kunstenaar redenen had dit niet te doen. In een dergelijk geval is het verwijderen van de vernislaag en het niet opnieuw vernissen in het belang van het karakter van het kunstwerk.

Onderzoek gaat vooraf aan een vernisafname, de staat van de vernis- en verflaag wordt gecontroleerd en er worden een of meerdere vernis verwijder proefjes genomen. Als het mogelijk is om de vernislaag te verwijderen wordt er een behandelingsplan opgemaakt. Wanneer de controle wordt belemmerd door een vuillaag dient deze eerst te worden verwijderd. Voor aanvang van een vernisafname zal altijd eerst het vuil van het oppervlak worden verwijderd.
proefje of vernis verwijderen mogelijk is
Proefje voor het verwijderen van een vernislaag.
 Vernis verwijderen proefje onder de rand van de lijstsponning
Vernis verwijder proefje op een plek onder de rand van de lijstsponning.
Omdat elk schilderij voor wat betreft de techniek en materialen op een unieke manier is samengesteld dient de methode voor het verwijderen van het vernis per schilderij te worden aangepast. Voor vernisafnames kunnen een aantal oplosmiddelen worden gebruikt, deze variëren van eigenschap en sterkte. Ze kunnen onderling worden gemengd en de mate van vloeibaarheid kan worden aangepast om tot het meest geschikte middel voor een specifieke vernisafname te komen. De handeling waarbij het middel wordt toegepast wordt per vernisafname bepaald.
Bij slecht oplosbare vernissen is het soms mogelijk de vernislaag mechanisch te verwijderen.


Vernislagen

Een vernislaag kan zijn aangebracht door de kunstenaar of in een later stadium door restauratoren, lijstenmakers e.a.
Een kunstenaar kan besluiten om de verflaag van zijn schilderij te voorzien van een vernislaag of een ander transparant materiaal. Redenen waarom een kunstenaar besluit om een vernislaag aan te brengen, zijn onder andere:
  - als beschermlaag
  - om over het gehele oppervlak een gelijkmatige glans of matheid te verkrijgen
  - om ingeschoten (mat geworden) verfpartijen op te halen
  - om een transparante kleurlaag (kleurvernis) aan het gehele tafereel toe te voegen
Het is geen standaard dat een verflaag voorzien is van een vernislaag. In de loop van de 20ste eeuw hechten kunstenaars steeds meer aan een mat en niet reflecterende oppervlak, de schilderijen werden vaker ongevernist gelaten.

Er zijn vele materialen die als vernislaag toegepast worden, dit kunnen onder andere vernissen op basis van natuurlijke harsen of op basis van kunstharsen zijn maar ook een materiaal als eiwit. Er zijn verschillende methoden om een vernislaag aan te brengen, de kunstenaar bepaalt na het vervaardigen van het schilderij welke wordt toegepast en hoe deze zal worden aangebracht.

De veranderingen die plaatsvinden wanneer een schilderij van een vernislaag wordt voorzien zijn over het algemeen;
  - de helderheid en toon van de kleurvlakken verandert (verandering van brekingsindex)
  - donkere kleurvlakken worden donkerder
  - bij donkere kleurvlakken ontstaat spiegeling wanneer een glansvernis is aangebracht
  - bij pasteuze plekken ontstaan kleine reflecties (glansvernis)
Bij het dik aanbrengen van een vernislaag lopen de diepere delen van het reliëf van het verfoppervlak vol vernis waardoor het effect van de verfstreken verminderd wordt.
Een onregelmatig aangebrachte vernislaag is doordat deze helder en transparant is niet storend maar wanneer deze vergeeld wordt het een storend vlekkerige laag.

Strijklicht opname van dichtgelopen verfstreken aan de rechterzijde waar de vernis nog aanwezig is
Dichtgelopen verfstreken aan de rechterzijde, waar het vernis nog niet verwijderd is.
Een onregelmatig aangebrachte en naderhand vergeelde vernis
Een onregelmatig aangebrachte en vergeelde vernislaag.
Een Ultra-violetlicht opname van een onregelmatig aangebrachte vernis
Ultra-Violetlicht opname van een onregelmatig aangebrachte vernislaag (heldergroen).

Een gekleurde vernislaag

Soms besluit een kunstenaar aan het vernis een kleur toe te voegen om over het geheel een gelijkmatige verandering van kleur te verkrijgen. Dit gebeurt onder andere om iets meer samenhang tussen de verschilldende kleurvlakken te verkrijgen. Wanneer een gekleurde vernislaag door de kunstenaar is aangebracht of het is niet duidelijk wie de laag heeft aangebracht dan dient deze te worden gezien als onderdeel van het kunstwerk. Het zou onethisch zijn de laag te verwijderen ook al is deze vergeeld.

Een gekleurde vernislaag kan ook in een later stadium zijn aangebracht, meestal gebeurt dit om schade zoals sleetsheid die bij een ondeskundige schoonmaak is aangericht te verbloemen. In deze gevallen is de vernislaag meestal enigszins bruingeel gekleurd als een oude vernislaag en doet daarom afbreuk aan het tafereel.


Retouches en overschilderingen

Niet oorspronkelijke aanvullingen van de verflaag zoals retouches en overschilderingen kunnen oplosmiddelen gevoelig zijn waardoor deze bij een vernisafname ook worden opgelost en afgenomen. Een vernisverwijdering betekent in een dergelijk geval dat er nieuwe retouches dienen te worden aangebracht. Er is dan geen sprake meer van een vernisafname alleen, de vernisafname wordt een gecompliceerde behandeling.
Voor meer informatie over retouches en overschilderingen zie pagina retouches-overschilderingen.


Schade die door vernis ontstaat

Wanneer een voor de verfsoort (olie, acryl, tempera enz.) geschikte vernislaag is aangebracht dan tast deze de verflaag niet aan zoals vuil dat doet, de vernislaag beschermt de verflaag.
Vernislagen waar iets aan mankeert kunnen deze beschermende eigenschap geheel of gedeeltelijk verliezen waardoor omgevingsfactoren invloed kunnen hebben op de verflaag.
Van sommige moderne vernissen is bekend dat deze in de loop der tijd vrijwel onoplosbaar worden (cross-linking), dit zou problemen kunnen geven wanneer de laag om bepaalde redenen verwijderd dient te worden. Zo is de, niet voor schilderijen bedoelde, botenlak een sterk vergelende lak die na droging niet meer met oplosmiddelen van een verflaag te verwijderen is. Ook een niet bij een verfsoort passende kunsthandel vernis kan voor problemen zorgen.
Opvallend is dat minder voorzichtig omgegaan wordt met schilderijen met sterk vergeelde vernislagen en/of vuillagen, hoogstwaarschijnlijk omdat deze een verwaarloosd uiterlijk hebben. Daarom is de behandeling van dergelijke schilderijen tevens een preventieve conservering.
Bij schilderijen met diepe craquelé kan bij een vernisafname waarbij oplosmiddelen overvloedig worden toegepast of bij het aanbrengen van een nieuwe vernislaag met overvloedig vernis, het vernis door de craquelé in het textiel van de drager terecht komen. Het vernis is hieruit niet meer te verwijderen en verminderd de elasticiteit en de mogelijkheid van het opnemen en afstaan van vocht van het textiel.

Vernis doorslag op de achterzijde van een linnen schildersdoek
Vernisdoorslag op achterzijde linnen doek.

Technische ontwikkeling

Al enige jaren doet men onderzoek naar het vernis verwijderen met behulp van een laser, dit onderzoek is nog in experimentele fase. Met deze techniek wordt het mogelijk om een vernislaag zonder oplosmiddelen te verwijderen.
Bij een kleine percentage van de schilderijen waarbij een vernisafname door vergeling en/of aantasting gewenst is kan dit met de huidige middelen niet worden uitgevoerd vanwege de oplosmiddelgevoeligheid van de verflaag. In die gevallen adviseren wij met de behandeling van het schilderij te wachten tot de lasertechniek voor vernisafnames bij schilderijen of een andere techniek beschikbaar komt en veilig is toe te passen. Het onderzoek naar methodes en middelen om vernis op te lossen gaat ook door, regelmatig komen hieruit nieuwe toepassingen.


Restauratie atelier
Tingietersweg 87
2031 ER Haarlem

+31 (0)23 5514993
atelier@schilderijenrestaurator.nl
schilderijenrestaurator.nl

Locatie/route »


Social Media

Schilderijen schoonmaken op Facebook  Schilderijen schoonmaken op Instagram  Schilderijen schoonmaken op LinkedIn
lijn