Het verwijderen van vuil bij schilderijen

Aan het oppervlak van een verflaag of vernislaag slaan de zich in de lucht bevindende vuildeeltjes neer en er zal zich na verloop van tijd een storende en schadelijke vuillaag vormen. Door de samenstelling en hygroscopische eigenschappen vormt deze vuillaag een bedreiging voor de conditie van de verf- en/of vernislagen. Het vuil bij schilderijen dient daarom periodiek verwijderd te worden.

De omgevingsfactoren bepalen hoe snel de vervuiling van het oppervlak wordt opgebouwd en de samenstelling van het vuil met de kwetsbaarheid van de onderliggende laag bepalen de mate van aantasting. Zo kan het vuil dat in de lucht komt door een open keuken, het roet van rookwaren of een (open)haard, insectenfecaliën en spatten van organisch materiaal het oppervlak versnelt vervuilen en daardoor de verf- en/of vernislaag ernstiger aantasten.
Doordat oppervlaktevuil over het algemeen voornamelijk uit organisch materiaal bestaat is, bij een verhoogde relatieve luchtvochtigheid, de kans op het ontstaan en ontwikkeling van schimmelgroei zeer groot. Schimmels kunnen verf- en vernislagen ernstig aantasten en zijn bij schilderijen moeilijk te verdelgen.
Organische materialen die achterblijven na het reinigen van schilderijen met bijvoorbeeld broodkruim of een halve aardappel zijn een goede voedingbodem voor schimmels, deze middelen zijn mede daarom sterk af te raden.

Oppervlakvuil bevindt zich bij een gevernist schilderij op de vernislaag, bij een ongevernist schilderij op de verflaag. Het stof en de vuilaanslag bestaan voornamelijk uit organisch materiaal dat een hygroscopische eigenschap heeft. Dit betekent dat het vuil vocht aantrekt en vasthoudt waardoor het een aantastende werking op de vernis- of verflaag heeft.
Stof is eenvoudig te verwijderen met een zacht make-up kwastje [foto] en een stofzuiger om de in de lucht terechtgekomen stofdeeltjes op te vangen.
Een vuilaanslag dient op een andere manier van het oppervlak verwijderd te worden, hiervoor staan ons veel middelen en methodes ter beschikking. De keuze van methode en het geschikte middel wordt bepaald na onderzoek van het schilderij en de conditie en samenstelling van het te reinigen oppervlak. Wanneer de keuze bepaald is worden als extra controle eerst wat proefjes genomen. Bij een ongevernist schilderij wordt bij elk kleurvlak een proefje genomen. Het komt voor dat bepaalde kleurvlakken of verfsoorten gevoelig zijn voor alle huidige ons ter beschikking staande middelen en methodes, een vuilafname is dan niet mogelijk. Soms biedt een droge reiniging de mogelijkheid om het meeste vuil af te nemen.


De vervuiling van een schilderij vindt ook op de achterzijde plaats. Over het algemeen in meerdere mate wat te maken heeft met de normaal in ruimtes bevindende luchtstroom die bij verwarmingsbronnen opstijgt en langs de koude muren daalt. Schilderijen hangen vaak enigszins naar voren aan de muur waardoor zij als een soort opvangbak voor stof en vuil fungeren.
Het is belangrijk dat de onderrand van het schilderij door kleine blokjes iets van de muur wordt gehouden zodat de circulatie van de luchtstroom niet belemmerd wordt.
Door de kou van een muur is de relatieve luchtvochtigheid tussen de muur en het schilderij hoger dan in de overige ruimte waardoor bij een vervuild schilderij eerder schimmelgroei kan ontstaan. Wanneer een schilderij aan een minder goed geïsoleerde buitenmuur hangt zal de mate van vervuiling worden versneld (thermoforese) en is de kans op het ontstaan van schimmels groter.
Het doek aan de achterzijde van een schilderij is zeer kwetsbaar. Eenmaal tot ontwikkeling gekomen schimmelgroei is zonder het aantasten van een schilderij nauwelijks te stoppen.
Het verwijderen van vuil aan de achterzijde van een schilderij is daarom zeer belangrijk. Een beschermende laag aan de achterzijde van een van vuil en stof ontdaan schilderij werkt preventief omdat het bescherming biedt tegen vervuiling en de fluctuaties in de temperatuur en relatieve luchtvochtigheid verminderd. Voor meer informatie hierover zie pagina achterkantbescherming.


Voor het behoud van een schilderij is het noodzakelijk deze periodiek te laten controleren op vervuiling. Schilderijen zonder vernislaag, dus wanneer de vervuiling zich direct op de verflaag bevindt, dienen frequenter gecontroleerd te worden.
Voor het verwijderen van het vuil wordt de verflaag en, wanneer aanwezig, de vernislaag gecontroleerd op kwetsbaarheid. Aanwezige mankementen zouden kunnen verergeren door een vuilafname behandeling.
Veel voorkomende problemen met een verflaag, waardoor een vuilafname niet zonder meer kan worden uitgevoerd, zijn: schilfering, schotelvorming, oplosbaarheid van de verf, gevoeligheid voor bepaalde stoffen en crepering. De samenstelling van de verflaag is mede bepalend; olieverf, acryl, alkyd, tempera en verven met andere bindmiddelen of toevoegingen als harsen, siccatieven, wassen e.a. en de water- of oplosmiddelen gevoeligheid van de zich in de verf bevindende pigmenten.
Veel voorkomende problemen met het vernis, waardoor een vuilafname niet zonder meer kan worden uitgevoerd, zijn: schilferingen, desintegratie en crepering.


Het storende effect dat oppervlakte vervuiling veroorzaakt verschilt per tafereel en vervuiling. Bij een gewone grijze vuillaag wordt het gehele tafereel wat matter en vlakker waardoor het de ruimtelijke werking, de aanwezigheid van diepte, kleurhelderheid, kleur- en tooncontrasten verminderd. Dit geldt eveneens voor een nicotine-aanslag met het verschil dat deze bruingele aanslag de kleuren ernstig verstoord, blauwe en witte kleuren hebben hieronder het meest te lijden. Een vuillaag verminderd detaillering en kleurnuances. Vervuilingen als insecten uitwerpselen en andere vuilpekken maken het tafereel onrustig en trekken de aandacht.

Er bestaan veel vormen van vuil en vrijwel alle vormen brengen in meer of mindere mate schade toe aan schilderijen, het verwijderen van vuil is een conserverende handeling. Oppervlaktevuil kan bestaan uit stof, nicotine-aanslag (teer aanslag door sigarettenrook), vlekken door spatten of klodders vuil, vettige aanslag, roet, schimmelplekken, kaarsvetspatten, insecten uitwerpselen. Dit vuil kan zich ook op de achterzijde bevinden, bij schilderijen op doek komt tussen het spieraam en het doek ook vuil voor als dennennaalden, muurgruis en -steentjes, punaises, spijkers, haken van ophangsystemen, losse spieën enzovoorts.

De schade die door vuil veroorzaakt wordt ontstaat door:

• de aantastende chemische werking van de materie waaruit het vuil bestaat
• de aantastende werking van het vocht dat zich in het vuil bevindt
• de fysieke eigenschappen van grote stukken vuil
• de aantastende werking door schimmels die zich in en op het vuil bevinden

Een stoflaag is over het algemeen eenvoudig te verwijderen. Soms zit de stoflaag gedeeltelijk vast in de vernislaag, dit stof kan alleen verwijderd worden door het afnemen van de vernislaag. Wanneer het een ongevernist schilderij betreft komt het voor dat de stof gedeeltelijk vastzit in de verflaag, het vastzittende stof is niet meer te verwijderen zonder de verflaag aan te tasten. Dit kan bijvoorbeeld voorkomen bij schilderijen waarbij bijenwas door de verf gemengd is.
Insecten uitwerpselen hebben een chemische, sterk aantastende eigenschap en zorgen dat schimmelgroei eerder kan ontstaan dan bij de meeste overige vervuilingen.
Roet ontstaat over het algemeen door (open) haarden, kaarsen en brand. Het verwijderen van roet is minder eenvoudig, het is fijn van structuur, zeer zwart en smettend. Roet op een verflaag is alleen met speciale methodes en middelen te verwijderen, wanneer de verf wat poreus is of bij stukken onbeschilderde grondlaag (absorberende eigenschappen) is het roet niet volledig te verwijderen. Wanneer bij het ontstaan van roet het oppervlak van de vernislaag verhit wordt en smelt kan het roet in de vernislaag terechtkomen, het verwijderen van de vernislaag is dan de enige oplossing.